เรื่องราว ภรรยาหะยีสุหลง

ท่าเรือปีนัง พ.ศ 2470 นางกับสามีถ่ายลงเรือโดยสารขนาดเล็กมาขึ้นที่ท่าเรือกรือเซะ นางมาถึงบ้านเกิดของสามีซึ่งเป็นบ้านทรงมลายูขนาดใหญ่ ตั้งอยู่ที่อาเนาะรู ในเมืองตานี นางได้เห็นสภาพบ้านเมืองที่ล้าหลังผู้คนที่อดอยากแร้นแค้นและคราบสกปรกติดเปื้อนผนังปูนของตึกแถวชิโนโปรตุกีอันสวยงามบ่งบอกถึงความรุ่งเรืองในอดีตผ่านมา บนถนนในเมืองมีแม่น้ำขนาดใหญ่ไหลผ่าน ราตรีแรกของเมืองตานีนางกระซิบบอกสามีว่านางท้อง สามีอุทานอัลฮำดุลิลละห์ยิ้มให้นางอย่างมีความสุข นางเองก็รู้สึกอิ่มเอมใจ ความโศกเศร้าที่ติดอยู่ข้างในได้ลอยหายไปตามแม่น้ำลงสู่ทะเล

นางมองสามีที่นอนหลับอยู่ตรงหน้าด้วยความรักใคร่ สามีนางเกิดที่นี่ เกิดที่เมืองนี้ เมืองที่มีชื่อว่า "ปาตานีดารุสลาม" มีเจ้าเมืองชื่อว่า "สุลต่านสุไลมาน-ซารีฟุดดีน" เมื่อปี พ.ศ 2438 อยู่ภายใต้การปกครองของสยาม พ่อของสามีนางชื่อ หะยีอับดุลกอเดร์ เป็นหลานของ "ต่วนมีนาล" หะยีไซนัลอาบีดีน บิน อาฮมัด ผู้มีชื่อเสียงในการแต่งตำราศาสนาอิสลามในยุคสมัยนั้น ชาวบ้านเรียกกันว่า "โต๊ะมีนา" สามีนางเข้าเรียนหนังสือที่ปอเนาะบานาของโต๊ะครูหะยีอับดุลรอเซะ พออายุได้12ขวบ แม่ถึงแก่กรรม พ่อจึงส่งไปเรียนต่อที่เมืองมักกะห์

นางเอามือลูบท้องตัวเองช้าๆ นางสัมผัสได้ถึงชีวิตน้อยๆ อีกชีวิตหนึ่งที่กำลังเติบโตอยู่ข้างใน นางขอบคุณอัลลอฮที่มอบของขวัญชิ้นนี้มาให้ และนางขอบคุณอัลลอฮอีกครั้งที่มอบสามีที่ดีงามให้แก่นาง นางไม่รู้หรอกว่าวันพรุ่งนี้สามีของนางจะบอกนางว่าจะไม่กลับไปสอนที่มักกะห์อีกแล้ว แต่จะสอนหนังสือให้กับคนที่นี่แทน และอีก 27 ปีข้างหน้า สามีของนางกับลูกในท้องขณะนี้ของนางจะถูกรัฐไทยสั่งฆ่า โดยการรัดคอจนตายแล้วผ่าศพผูกเสาซีเมนต์ไปทิ้งกลางทะเลที่เกาะหนูเกาะแมว หลังจากเช้าวันนั้นเขาได้บอกนางว่า จะกลับมาตอนเย็นแล้วนั่งรถออกไปรายงานตัวในข้อหากบฏกับหน่วยสันติบาลสงขลา ปล่อยให้นางออกมานั่งเฝ้ารอสามีกับลูกชายที่ชานเรือนบ้านทุกวันจนกระทั้งสิ้นลมหายใจสุดท้ายของนาง

บันทึกวันแม่แห่งชาติในยุคสมัยแห่งการเปลี่ยนผ่าน 2558